Zrozumieć gencjanę: jej genezę, właściwości oraz potencjalne zastosowania

Gencjana, mimo iż kojarzona jest z kwiatem o nazwie goryczka (Gentiana), nie ma z nim wiele wspólnego – to chemiczny związek o barwie przypominającej odcień płatków tej rośliny. Przywołuje na myśl sceny z powieści Josepha Hellera „Paragraf 22”, gdzie medycy wojskowi używali jej do smarowania stóp i dziąseł żołnierzy jako swoistego uniwersalnego lekarstwa. Gencjana, choć obecnie często kojarzona jest z domowymi metodami leczenia naszych babci, nadal ma szereg zastosowań w codziennym życiu.

Warto wiedzieć, że gencjana znana jest pod wieloma różnymi nazwami, jednak nie wszystkie są właściwe. Terminy takie jak fiolet goryczki, fiolet gencjanowy, pioktanina czy łacińskie Violetum Gentianae to autentyczne synonimy odnoszące się do tego samego związku chemicznego o strukturze C25H30ClN3. Z kolei takie określenia jak fiolet krystaliczny czy fiolet metylowy należy traktować jako odniesienie do składników gencjany.

Początki gencjany nie są związane z medycyną czy farmakologią, ale z rozwojem przemysłu włókienniczego w XIX wieku. W dobie rewolucji przemysłowej naturalne barwniki tekstylne okazały się zbyt drogie i nietrwałe, co spowodowało gorączkowe poszukiwania syntetycznych alternatyw. To właśnie w 1861 roku francuski chemik Charles Lauth po raz pierwszy zsyntetyzował fiolet metylowy, który w ciągu pięciu lat stał się popularnym składnikiem palety kolorów tekstylnych – znany był jako „Violet de Paris” (francuski fiolet). Jednak dopiero po upływie kolejnych dwudziestu lat gencjana została zauważona przez środowisko medyczne. Początkowo służyła jako barwnik do próbek histopatologicznych, a jej antyseptyczne działanie zostało potwierdzone dopiero w 1890 roku przez niemieckiego okulistę Jakuba Stillinga.

Gencjana dostępna w aptekach jest roztworem wodnym fioletu gencjanowego, który jest mieszaniną fioletu krystalicznego i fioletu metylowego. Najczęściej jej stężenie wynosi 1%, choć zakres farmakologicznego zastosowania obejmuje od 0.5% do 2%. Gencjana może być również roztworem alkoholowym, zazwyczaj również o stężeniu 1%.

W formie nierozcieńczonej, fiolet gencjanowy ma postać ciemnych, brunatno-czarnych kryształków. Kiedy są one rozpuszczone, tworzą jednolity, jasnofioletowy roztwór o silnych właściwościach barwiących, który nie jest łatwy do usunięcia ze skóry czy innych materiałów.